Osoba, która formalnie nie jest pracownikiem, może domagać się zawarcia z nim umowy o pracę. Jeśli świadczona przez niego praca spełnia warunki stosunku pracy, to może on wystąpić do sądu pracy o ustalenie istnienia stosunku pracy.

Dzieje się tak między innymi w przypadku, gdy podstawą wykonywania pracy jest umowa zlecenia, której warunki wypełniają cechy stosunku pracy, o których mowa w art. 22 § 1 kodeksu pracy. Są nimi:

• wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy,
• podporządkowanie pracownika,
• wykonywanie pracy w ściśle określonym przez pracodawcę miejscu i czasie,
• charakter zarobkowy.

Dodatkowo w doktrynie i orzecznictwie jako cechy stosunku pracy wskazuje się również dobrowolność zobowiązania, osobisty charakter świadczenia pracy, ponoszenie ryzyka gospodarczego, produkcyjnego i osobowego przez pracodawcę oraz ciągłość świadczenia pracy.

Warunkiem wystąpienia z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy jest posiadanie interesu prawnego. Definiuje się go jako obiektywną potrzebę prawną udzielenia ochrony określonej sferze prawnej, w sytuacji, gdy grozi naruszeniem prawa przysługującego uprawnionemu, bądź powstała wątpliwość co do jego istnienia. Interes prawny zachodzi wówczas, gdy istnieje niepewność stanu prawnego lub prawa o charakterze obiektywnym.

Przedmiotem powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy jest żądanie ustalenia pracowniczego charakteru zatrudnienia, a nie roszczenia z ustalanego stosunku prawnego. Można ich dochodzić w dalszej kolejności lub równocześnie, jak na przykład odszkodowania z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę.

Zgodnie z rozkładem ciężaru dowodu, wynikającym z art. 6 kodeksu pracy, w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy na powodzie ciąży obowiązek wykazania przesłanek określających cechy charakterystyczne tego stosunku prawnego, łączącego go ze stroną pozwaną. Oznacza to, że to osoba występująca o ustalenie istnienia stosunku pracy musi wykazać, że wykonywana przez niego praca wypełnia niezbędne przesłanki.