Kary umowne są instrumentem prawa cywilnego mającym na celu zmotywowanie drugiej strony do wykonania zobowiązania. Są często stosowane w umowach cywilnoprawnych. Kodeks pracy pozwala (w oparciu o art. 300) na odpowiednie stosowanie do stosunku pracy przepisów Kodeksu cywilnego w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy, ale tylko wtedy, gdy nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. Jak zatem należy ocenić dopuszczalność stosowania kar umownych w umowach o pracę?

W przypadku zastrzeżenia kary umownej strona, która nie wykona zobowiązania lub wykona je nieprawidłowo, zobowiązana jest do zapłaty określonej sumy pieniężnej, niezależnie od tego, czy druga strona poniosła szkodę, czy nie. Zawieranie w umowach o pracę kar umownych na korzyść pracodawcy nie jest jednoznacznie rozstrzygnięte w doktrynie prawa pracy. Można znaleźć zarówno stanowisko przemawiające za dopuszczalnością ich stosowania, jak i stanowisko przeciwne. Przy czym trzeba zauważyć, że autorzy, którzy opowiadają się za zastrzeganiem kar na rzecz pracodawcy, są w zdecydowanej mniejszości.

Dopuszczają oni stosowanie kar umownych w umowach o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy lub w przypadku nie zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę. W praktyce jednak obie okoliczności nie odnoszą się do relacji pracowniczych, gdyż we wskazanych sytuacjach stron nie łączy stosunek pracy, a wyłącznie relacja cywilnoprawna.

Dominuje pogląd, iż kary umowne nie powinny być zastrzegane na rzecz pracodawcy. Wynika to z tego, że przyjmuje się, iż strony stosunku pracy nie są równe. To pracodawca ma silniejszą pozycję względem pracownika i dlatego też ustawodawca przewiduje dla niego liczne uprawnienia, aby wzmocnić jego sytuację. Kary umowne zastrzeżone na rzecz pracodawcy dodatkowo umacniałyby jego pozycję w stosunkach pracy. Dlatego też pracownik ma prawo domagać się usunięcia takich postanowień z umowy.

W oparciu o Kodeks pracy nie ma podstaw, aby przewidywać kary umowne w razie wyrządzenia przez pracownika szkody pracodawcy. W takich sytuacjach ustawodawca przewidział zasady odpowiedzialności materialnej pracownika (art. 114 i następne Kodeksu pracy). Art. 300 Kodeksu pracy przewiduje, że przepisy Kodeksu cywilnego stosuje się odpowiednio, ale tylko w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy. Jeśli ustawodawca uregulował w sposób szczególny zasady odpowiedzialności materialnej pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy, to nie można w tym zakresie stosować reguł wynikających z kodeksu cywilnego.

Z drugiej strony, nie ma żadnych przeciwwskazań, aby w umowie o pracę znalazły się kary umowne zastrzeżone w interesie pracownika.