Urlop bezpłatny stanowi szczególny rodzaj zwolnienia od pracy. W dużym uproszczeniu można stwierdzić, że w tym czasie stosunek pracy ulega zawieszeniu. Pracownik nie musi świadczyć pracy, natomiast pracodawca nie ma obowiązku wypłaty wynagrodzenia.

W Kodeksie pracy przewidziano dwa rodzaje urlopu bezpłatnego. Może być on udzielany na zasadach ogólnych albo w ściśle określonym celu, którym jest wykonywanie pracy na rzecz innego pracodawcy. Szczególna regulacja została zawarta w art. 174¹ Kodeksu pracy. Zgodnie z § 1 tego artykułu pracodawca może udzielić pracownikowi, za jego zgodą wyrażoną na piśmie, urlopu bezpłatnego w celu wykonywania pracy u innego pracodawcy przez okres ustalony w zawartym w tej sprawie porozumieniu między pracodawcami.

Omawianego urlopu nie udziela się na wniosek pracownika, a za jego zgodą. Porozumienia dotyczące „oddelegowania” pracownika zawierają między sobą pracodawca macierzysty pracownika i nowy pracodawca. W takiej sytuacji pracownik pozostaje jednocześnie w dwóch stosunkach pracy, przy czym u jednego przebywa na urlopie bezpłatnym, a na rzecz drugiego wykonuje pracę. Strony nowego stosunku pracy powinny zawrzeć umowę o pracę. Zazwyczaj inny rodzaj. Warunki pracy mogą zostać ustalone odmiennie niż w dotychczasowym stosunku pracy.

„Konstrukcja instytucji określonej w art. 174¹ opiera się na dwóch odrębnych porozumieniach: pierwsze, zawarte między pracodawcami co do okresu „wypożyczenia” pracownika, drugie, zawarte między macierzystym pracodawcą i pracownikiem co do okresu udzielenia celowego urlopu bezpłatnego. Kodeks pracy nie określa, w jakiej formie powinno być zawarte porozumienie w sprawie czasowego przekazania pracowników między pracodawcami. Dopuszczalna jest więc forma ustna. Oprócz okresu „oddelegowania” pracownika, porozumienie powinno zawierać także określenie rodzaju pracy i ewentualnie wysokość wynagrodzenia. Na podstawie takich informacji, pracownik może podjąć świadomą decyzję w zakresie wyrażenia zgody na urlop, którą może wyrazić zarówno przed zawarciem wyżej wymienionego porozumienia pracodawców, jak i po jego zawarciu. Zgoda pracownika musi być wyrażona w formie pisemnej” (Kodeks pracy. Komentarz, red. prof. dr hab. Wojciech Muszalski, dr hab. Krzysztof Walczak).

Warto pamiętać, że zgodnie z art. 174¹ § 2 okres omawianego urlopu wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze w macierzystym zakładzie pracy. Oznacza to, że jest on zaliczany do zakładowego i ogólnego stażu pracy pracownika.