System ubezpieczeń społecznych ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego osobom, które nie mogą utrzymać się z własnej pracy z powodu zajścia określonych zdarzeń losowych. Prawidłowe funkcjonowanie tego systemu jest dobrem prawnie chronionym i dlatego ustawodawca przewiduje sankcje w przypadku naruszania obowiązków nałożonych przepisami ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

Wykroczenia przeciwko przepisom ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przewiduje art. 98 tej ustawy. Zgodnie z treścią przywołanego wyżej przepisu kto, jako płatnik składek albo osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika:

• nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie,
• nie zgłasza wymaganych ustawą danych lub zgłasza nieprawdziwe dane albo udziela w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień lub odmawia ich udzielenia,
• udaremnia lub utrudnia przeprowadzenie kontroli,
• nie dopełnia obowiązku wypłacania świadczeń z ubezpieczeń społecznych i zasiłków finansowanych z budżetu państwa albo wypłaca je nienależnie,
• nie prowadzi dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych,
• nie dopełnia obowiązku przesyłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych raportów miesięcznych w przewidzianym terminie,
• nie dopełnia obowiązku przekazywania dokumentów związanych z ubezpieczeniami społecznymi i ubezpieczeniem zdrowotnym w formie określonej w art. 47a ust. 1 i 2,

podlega karze grzywny do 5000 złotych. Tej samej karze podlega, kto dopuszcza się czynów określonych powyżej przy opłacaniu składek lub dokonywaniu wpłat z innych tytułów, do których poboru jest obowiązany Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Z powyższego wynika, że odpowiedzialność za wykroczenia przewidziane w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych ponosi płatnik lub osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika. Trzeba pamiętać, że do odpowiedzialności może być pociągnięta wyłącznie osoba fizyczna. Definicję płatnika można znaleźć w art. 4 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Wynika z niej, że płatnikiem może być zarówno osoba fizyczna jak i jednostka organizacyjna. W przypadku podmiotów niebędących osobami fizycznymi grzywnę nakłada się na osobę obowiązaną do działania w imieniu płatnika. „Zgodnie z jednym, bardziej restrykcyjnym stanowiskiem do osób obowiązanych do działania w imieniu jednostki organizacyjnej zalicza się tylko te osoby, które z mocy ustawy prowadzą sprawy danego podmiotu i reprezentują go na zewnątrz, np. wspólnicy spółki osobowej, członkowie zarządu spółki z o.o., dyrektor przedsiębiorstwa państwowego lub dyrektor PUP. Tym samym objęcie odpowiedzialnością wykroczeniową osób uprawnionych do działania w imieniu płatnika np. na podstawie umowy o pracę oznaczałoby stosowanie wykładni rozszerzającej i jako takie byłoby niedopuszczalne (D. Tokarczyk, Przestępstwa…, s. 282). Drugie stanowisko, przyjęte także w tym komentarzu, pozwala na uznanie, że zobowiązanie do działania w imieniu płatnika może nie tylko mieć charakter stały albo jednorazowy, lecz także wynikać z jakiegokolwiek źródła – z przepisu prawa, orzeczenia sądu lub umowy (J. Lachowski [w:] Ustawa…, red. J. Wantoch-Rekowski, s. 681; J. Kosonoga, K. Ślebzak, Odpowiedzialność…, s. 287; Ł. Prasołek [w:] Ustawa…, red. B. Gudowska, J. Strusińska-Żukowska, s. 1044). Osoby zobowiązane z mocy prawa do prowadzenia spraw danego podmiotu mogą także nakładać obowiązek działania w imieniu danej jednostki na inne osoby np. na podstawie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej (S. Kowalski, Ustawa…, s. 201). Argumentem przemawiającym za przyjęciem takiej perspektywy jest to, że ustawodawca nie precyzuje, co ma stanowić źródło zobowiązania, więc […] przyjąć należy, że są to zarówno ustawa, jak i umowa. Ponadto rozwiązanie takie, nie sprzeciwiając się wykładni językowej, jest także zgodne z funkcjonalną interpretacją komentowanych wykroczeń, ponieważ pozwala na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej osób, które faktycznie poprzez działanie lub zaniechanie realizują znamiona wykroczeń z art. 98 u.s.u.s. [ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych], nie zaś tych, które jedynie nadzorują realizację obowiązków. Jest to o tyle istotne, że w związku z brakiem podstaw prawnych do uznania sprawstwa kierowniczego i polecającego za formy współdziałania na gruncie prawa wykroczeń w razie przyjęcia jedynie ustawy jako źródła zobowiązania w wielu przypadkach nikt nie poniósłby odpowiedzialności za naruszenie przepisów ustawy systemowej” (J. Unterschütz [w:] Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. K. Antonów, Warszawa 2024).