Zakład Ubezpieczeń Społecznych często przeprowadza kontrole płatników, u których pracownice korzystają ze zwolnień lekarskich w czasie ciąży. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się przypadki, kiedy zatrudnienie trwało stosunkowo krótko przed utratą zdolności do wykonywania pracy. Co więcej, w niektórych przypadkach ZUS stara się podważyć wysokość wynagrodzenia ustaloną przez strony stosunku pracy, które stanowi podstawę wymiaru zasiłku. Czy ma do tego prawo?

Uprawnienie ZUS do kwestionowania wysokości wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe wynika z art. 41 ust. 12 i 13 oraz art. 86 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

Kontrolę wykonywania zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych przez płatników może obejmować w szczególności:

1. zgłaszanie do ubezpieczeń społecznych;
2. prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest Zakład;
3. ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych i wypłacanie tych świadczeń oraz dokonywanie rozliczeń z tego tytułu;
4. prawidłowość i terminowość opracowywania wniosków o świadczenia emerytalne i rentowe;
5. wystawianie zaświadczeń lub zgłaszanie danych dla celów ubezpieczeń społecznych;
6. dokonywanie oględzin składników majątku płatników składek zalegających z opłatą należności z tytułu składek.

Na podstawie powyższego ZUS bada, czy praca była rzeczywiście świadczona oraz czy kwota wynagrodzenia spełnia kryteria określone w art. 78 § 1 kodeksu pracy. W myśl tego przepisu wynagrodzenie za pracę powinno być tak ustalone, aby odpowiadało w szczególności rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaganym przy jej wykonywaniu, a także uwzględniało ilość i jakość świadczonej pracy. ZUS ma prawo zakwestionowania tych postanowień umowy o pracę w zakresie wynagrodzenia, które pozostają w kolizji z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2005 r. sygn. II UZP 2/05).

 „Alimentacyjny charakter świadczeń ubezpieczeniowych oraz zasada solidaryzmu wymagają, żeby płaca – stanowiąca jednocześnie podstawę wymiaru składki – nie była ustalana ponad granicę płacy słusznej, sprawiedliwej i zapewniającej godziwe utrzymanie oraz żeby rażąco nie przewyższała wkładu pracy, a w konsekwencji żeby składka nie przekładała się na świadczenie w kwocie nienależnej. Z tej przyczyny ZUS ma prawo kontrolować poziom wynagrodzenia za pracę w aspekcie świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych, bo taka kontrola dotyczy sposobu, w jaki płatnicy składek wykonują zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych (a więc odnosi się m.in. do prawidłowości i rzetelności obliczenia, potrącenia i rozliczenia składek)” (por. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, red. Beata Gudowska, Jolanta Strusińska-Żukowska).

Jeżeli w toku postepowania wyjaśniającego ZUS ustali nieważność umowy o pracę w zakresie postanowień dotyczących kwoty wynagrodzenia, to wydaje decyzję ustalającą nową podstawę wymiaru składek. Najczęściej będzie to kwota odpowiadająca kwocie minimalnego wynagrodzenia za pracę lub kwocie przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce. Ubezpieczony, którego wynagrodzenie zostało zakwestionowane, może wnieść odwołanie do sądu za pośrednictwem ZUS.