Sposoby korzystania z urlopu macierzyńskiego

W stanie prawnym przed 2.01.2016 r. nie było możliwości dzielenia się prawem do płatnej opieki nad dzieckiem w czasie przypadającym na okres korzystania z urlopu macierzyńskiego przez rodziców dziecka, jeżeli jedno z nich nie posiadało statusu pracownika, mimo, że podlegało ubezpieczeniu społecznemu z innego tytułu, np. prowadziło działalność gospodarczą, czy też było zatrudnione na podstawie umowy zlecenia. Mówiąc o „płatnej opiece” mam na myśli:

• urlop macierzyński, jako formę sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem przez osobę posiadającą status pracownika (zob. art. 2 KP), która w tym czasie otrzymuje zasiłek macierzyński;
• sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem przez osobę nieposiadającą statusu pracownika, podlegającą ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzenia innej działalności zarobkowej (np. działalność gospodarcza, umowa zlecenie), która na czas sprawowania opieki przerywa tę działalność i w tym okresie otrzymuje zasiłek macierzyński.

Najdobitniej ten problem uwidaczniał się na tle przypadku, w którym ojciec dziecka pozostawał w stosunku pracy, zaś matka dziecka nie posiadała statusu pracownika, gdyż była zatrudniona na podstawie umowy zlecenia bądź prowadziła działalność gospodarczą. W takim przypadku matka dziecka nie nabywała prawa do urlopu macierzyńskiego (prawo to przysługuje wyłącznie pracownikom), co w konsekwencji powodowało, że ojciec dziecka nie mógł go od niej „przejąć”. W konsekwencji również nie mógł korzystać z urlopu rodzicielskiego, gdyż urlop ten był udzielony bezpośrednio po uprzednim wykorzystaniu (dodatkowego) urlopu macierzyńskiego.

Dotychczas obowiązujące przepisy nie przewidywały również możliwości dzielenia się urlopem przez matkę dziecka z innymi członkami najbliższej rodziny, poza ojcem dziecka posiadającym status pracownika.  

Z dniem  2.01.2016 r. stan ten uległ zmianie za sprawą znowelizowanego art. 180 KP.

Obecnie z prawa sprawowania płatnej opieki w okresie odpowiadającym wymiarowi urlopu macierzyńskiego będą mogły skorzystać nie tylko osoby posiadające status pracownika, ale również i osoby objęte ubezpieczeniem społecznym z innej niż stosunek pracy podstawy, które w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem przerwały działalność zarobkową (zob. art. 180 § 4 pkt 2; § 6 pkt 2; § 10 pkt 2 KP).

Krąg osób uprawnionych do korzystania z urlopu macierzyńskiego i/lub pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego z tytułu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem został poszerzony o osoby wymienione w art. 175¹ KP. Przepis ten zawiera tzw. słowniczek, który wprowadza do przepisów kodeksu pracy takie pojęcia jak: „ubezpieczona-matka dziecka”, „ubezpieczony-ojciec dziecka”, „pracownik-inny członek najbliższej rodziny”, czy „ubezpieczony-inny członek najbliższej rodziny”.        

Po wejściu w życie nowych przepisów, tak jak dotychczas, pracownica-matka dziecka po wykorzystaniu po porodzie określonej przepisami części urlopu macierzyńskiego (8 lub 14 tygodni) będzie mogła zrezygnować z pozostałej jego części, którą w takim przypadku „przejmuje” pracownik-ojciec wychowujący dziecko. Ponadto, w razie rezygnacji z urlopu macierzyńskiego przez pracownicę-matkę dziecka, przez okres odpowiadający okresowi, który pozostał do końca urlopu macierzyńskiego, osobistą opiekę nad dzieckiem będzie mógł również sprawować ubezpieczony-ojciec dziecka albo ubezpieczony-inny członek najbliższej rodziny, który w celu sprawowania tej opieki przerwał działalność zarobkową (zob. art. 180 § 5 i 6 KP).

Również matka dziecka, która nie posiada statusu pracownika (ubezpieczona-matka dziecka), która przez wskazany w przepisach okres przypadający po porodzie (8 lub 14 tygodni) pobierała zasiłek macierzyński będzie mogła zrezygnować z jego pobierania, co pozwoli pracownikowi-ojcu wychowującemu dziecko lub pracownikowi-innemu członkowi najbliższej rodziny na skorzystanie z części urlopu macierzyńskiego przypadającej po dniu rezygnacji przez matkę dziecka z pobierania zasiłku macierzyńskiego (zob. art. 180 § 5 i 7 KP).

Przejęcie części urlopu macierzyńskiego od rezygnującej z niego matki dziecka wymaga złożenia odpowiednich wniosków (wniosek ws. rezygnacji i wniosek o udzielenie urlopu) przez każdego z dzielących się urlopem pracowników opiekujących się dzieckiem, z zachowaniem terminów wskazanych w przepisach (odpowiednio: 7 dni lub 14 dni). 

Pracownik-ojciec wychowujący dziecko oraz pracownik-inny członek najbliższej rodziny mogą przejąć urlop macierzyński od pracownicy-matki dziecka, która po wykorzystaniu co najmniej 8 tygodni tego urlopu przypadającej po porodzie przerwała go, z uwagi na brak możliwości sprawowania opieki nad dzieckiem z uwagi na hospitalizację (zob. art. 180 § 10 pkt 1 KP). Natomiast ubezpieczony-ojciec dziecka lub ubezpieczony-inny członek najbliższej rodziny może w takiej sytuacji przerwać działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, otrzymując w tym okresie zasiłek macierzyński (zob. art. 180 § 10 pkt 2 KP).

Podobnie przedstawia się sprawa z uzyskaniem urlopu macierzyńskiego przez pracownika-ojca wychowującego dziecko lub pracownika-innego członka najbliższej rodziny, po rezygnacji z zasiłku macierzyńskiego przez ubezpieczoną-matkę dziecka, która po okresie co najmniej 8 tygodni rezygnuje z jego pobierania z uwagi brak możliwości sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem w okresie hospitalizacji (zob. art. 180 § 11 KP).

Kolejnym przypadkiem, w którym pracownik-ojciec wychowujący dziecko lub pracownik-inny członek najbliższej rodziny uzyskuje prawo do części urlopu macierzyńskiego jest zgon pracownicy w trakcie korzystania przez nią z urlopu macierzyńskiego lub zgon ubezpieczonej-matki dziecka w czasie pobierania przez nią zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi tego urlopu. W takim przypadku, uprawnionemu pracownikowi przysługuje prawo do części urlopu macierzyńskiego przypadającej po dniu zgonu pracownicy albo ubezpieczonej-matki dziecka (zob. art. 180 § 12 KP).

Podobnie przedstawia się sytuacja w przypadku porzucenia dziecka przez pracownicę-matkę w trakcie korzystania przez nią z urlopu macierzyńskiego lub ubezpieczoną-matkę w czasie pobierania przez nią zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi tego urlopu (zob. art. 180 § 13 KP).

Nowy art. 180 § 15 KP przewiduje również możliwość uzyskania prawa do „własnej” części urlopu macierzyńskiego przez pracownika-ojca dziecka lub pracownika-innego członka najbliższej rodziny, niezależnie od uprzedniego wykorzystania jego minimalnej części przez matkę dziecka (np. z uwagi na śmierć nieubezpieczonej matki dziecka, porzucenie dziecka przez nieubezpieczoną matkę, lub niemożność sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem przez nieubezpieczoną matkę).

Na zakończenie należy jeszcze wspomnieć o nowym art. 180 § 17 KP, który przewiduje możliwość uzyskania prawa do urlopu macierzyńskiego przez pracownika-ojca wychowującego dziecko w sytuacji, gdy matka dziecka, dotychczas nieobjęta ubezpieczeniem społecznym (np. bezrobotna), podejmie zatrudnienie w wymiarze nie niższym niż 1/2 etatu. W takim przypadku pracownik-ojciec uzyskuje prawo do części urlopu macierzyńskiego przypadającej od dnia podjęcia zatrudnienia przez matkę dziecka aż do wyczerpania wymiaru tego urlopu.

Omówione powyżej przypadki można przedstawić w następującym ujęciu tabelarycznym: