Za osobę współpracującą może zostać uznany małżonek, dzieci, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione, rodzice, macocha albo ojczym przedsiębiorcy oraz osoby przysposabiające, którzy pozostają z nim we wspólnym gospodarstwie domowym i pomagają w prowadzeniu działalności (art. 8 ust. 11 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych). Nie dotyczy to osób, z którymi została zawarta umowa w celu przygotowania zawodowego. Decydujące znaczenie ma tutaj występowanie więzi społeczno-gospodarczej między osobami bliskimi. Jednocześnie w myśl art. 8 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, jeżeli pracownik spełnia powyższe kryteria określone dla osób współpracujących, dla celów ubezpieczeń społecznych jest traktowany jako osoba współpracująca. W tym przypadku nie ma znaczenia okres, przez który współpraca jest wykonywana ani wymiar czasu pracy.

Należy zwrócić uwagę, że przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ani przepisy o działalności gospodarczej nie definiują pojęcia „współpracy przy prowadzeniu działalności gospodarczej”. Na ten temat wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 6 stycznia 2009 r., sygn. akt II UK 134/08. Zgodnie z orzeczeniem SN, aby można było mówić o „współpracy przy prowadzeniu działalności gospodarczej” w rozumieniu art. 8 ust. 11 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych konieczne jest łączne występowanie następujących przesłanek:

• istotnego dla działalności gospodarczej ciężaru gatunkowego działań współpracownika, które to działania nie mogą mieć charakteru wtórnego, muszą pozostawać w bezpośrednim związku z przedmiotem działalności oraz muszą charakteryzować się pewną systematycznością, stabilnością i zorganizowaniem,
• znaczącego czasu i częstotliwości podejmowanych robót.

Sąd podniósł także w uzasadnieniu wyroku (odwołując się do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2008 r. sygn. akt. II UK 286/07), że chodzi o współpracę, bez której dochody z działalności nie osiągnęłyby takiego pułapu, jaki zapewnia takie współdziałanie.

Jeżeli zostanie stwierdzone, że osoba bliska świadcząca pracę na rzecz przedsiębiorcy jest osobą współpracującą to zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 oraz art. 12 ust. 1 powołanej wyżej ustawy, osoby współpracujące przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu. Okres podlegania tym ubezpieczeniom, w myśl art. 13 pkt 5 ustawy, trwa od dnia rozpoczęcia współpracy do dnia zakończenia tej współpracy. Ponadto osoby te podlegają dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu – art. 11 ust. 2 ustawy.

Osoba współpracująca, niezależnie od tego, czy świadczy pracę na podstawie umowy o pracę, czy bez formalnej podstawy, podlega ubezpieczeniu na takich samych zasadach, jak przedsiębiorca prowadzący działalność gospodarczą. Wobec tego podstawowe składki ZUS nalicza się i odprowadza na takich samych zasadach, jak w przypadku przedsiębiorcy. Istotne pozostaje to, że osoba współpracująca nie może skorzystać z ulgi w postaci tak zwanego „małego ZUS”. Z tego preferencyjnego rozwiązania mogą korzystać wyłącznie przedsiębiorcy przez pierwsze dwa lata działalności.

Wyjątek od powyższych zasad stanowi sytuacja, kiedy współpracujący członek rodziny jest zatrudniony na umowę o pracę u innego przedsiębiorcy, z tego tytułu uzyskuje co najmniej minimalne wynagrodzenie i są za niego odprowadzane składki ZUS. Wtedy przedsiębiorca opłaca za osobę współpracującą wyłącznie składkę zdrowotną.

W przypadku natomiast nawiązania stosunku prawnego na podstawie umowy zlecenie osoba bliska jest traktowana jak inni zleceniobiorcy i podstawą do naliczenia składek na ubezpieczenie jest wysokość jej wynagrodzenia.