Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. W przypadku, gdy nie dochodzi do zawarcia umowy o pracę, a spełnione są przywołane wyżej warunki, to ustawodawca nakazuje traktować takie okoliczności jako zatrudnienie na podstawie stosunku pracy.

Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 13 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy nielegalnym zatrudnieniem lub nielegalną inną pracą zarobkową jest:

a. zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków,

b. niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego,

c. podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy.

W obecnie obowiązującym porządku prawnym konsekwencje prawne nielegalnego zatrudnienia ponosi pracodawca. Do końca 2021 roku obie strony stosunku pracy, które nie zdecydowały o formalnym jego nawiązaniu i nie dopełniły szeregu obowiązków z tym związanych, narażały się na negatywne skutki. Od 1 stycznia 2022 roku pełna odpowiedzialność za takie postępowanie spada na pracodawcę.

Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz o podatku dochodowym od osób prawnych przewidują następujące konsekwencje dla zatrudniającego „na czarno” pracodawcy:

• zaliczenie do przychodów wartości pracy osoby zatrudnionej nielegalnie w wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w danym miesiącu za każdy miesiąc nielegalnego zatrudnienia niezależnie od wysokości wynagrodzenia faktycznie wypłacanego temu pracownikowi (art. 12 ust. 1 pkt 13 i ust. 3n ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz art. 14 ust. 2 pkt 20 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych);
• brak możliwości uwzględnienia w kosztach podatkowych wypłaconego wynagrodzenia w związku z nielegalnym zatrudnieniem; kosztem podatkowym nie są wypłacone, dokonane lub postawione do dyspozycji wypłaty, świadczenia oraz inne należności z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz wypłaconego pracownikowi wynagrodzenia w części, w jakiej pracodawca nie ujawnił ich właściwym organom państwowym (art. 16 ust. 1 pkt 57c ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz art. 23 ust. 1 pkt 55c ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych);
• brak możliwości uwzględnienia w kosztach podatkowych opłaconych przez pracodawcę z własnych środków składek ZUS, w związku z nielegalnym zatrudnieniem (art. 16 ust. 1 pkt 57d ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz art. 23 ust. 1 pkt 55d ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych).

Z drugiej strony przychody pracownika z tytułu nielegalnego zatrudnienia są wolne od podatku dochodowego od osób fizycznych.