Podstawą wypłaty świadczeń z ubezpieczenia społecznego jest zaświadczenie wystawiane przez lekarza lub asystenta medycznego, stwierdzające niezdolność do pracy z powodu choroby. Co do zasady jest ono wystawione w formie elektronicznej (e-ZLA). Wykorzystywanie przez ubezpieczonego zwolnienia od pracy może podlegać kontroli zarówno ze strony Zakład Ubezpieczeń Społecznych, jak również niektórych płatników składek.

Każdy pracodawca jest uprawniony do przeprowadzania kontroli prawidłowości wykorzystywania przez pracowników zwolnień lekarskich, za które wypłaca z własnych środków wynagrodzenie za czas choroby – zgodnie z regułami określonymi w art. 92 Kodeksu pracy. Natomiast pracodawca, który zgłasza do ubezpieczenia chorobowego nie więcej niż 20 ubezpieczonych, występuje o przeprowadzenie kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy, za które pracownikom przysługują zasiłki chorobowe i opiekuńcze albo świadczenie rehabilitacyjne, do oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który wypłaca te zasiłki jego pracownikom.

Podstawą prawną przeprowadzania omawianej kontroli jest art. 68 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Ponadto tryb i zasady przeprowadzania kontroli wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy określają przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 27 lipca 1999 roku.

Obecnie na forum Rady Ministrów trwają prace nad zmianą ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw. Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej przygotowało projekt ustawy nowelizującej. Wśród proponowanych zmian są również te dotyczące kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy, ponieważ obecne przepisy – zdaniem resortu – nie przystają do współczesnych realiów. 

Zgodnie z nowym brzmieniem art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, ubezpieczony straci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia od pracy w przypadku, gdy w okresie orzeczonej niezdolności do pracy:

• wykonuje pracę zarobkową lub
• podejmuje aktywność niezgodną z celem tego zwolnienia.

Nowelizacja definiuje wskazane wyżej przesłanki. Zgodnie z ust. 1a tego artykułu, pracą zarobkową będzie każda czynność mająca charakter zarobkowy, niezależnie od stosunku prawnego będącego podstawą jej wykonania, z wyłączeniem czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności. Istotną okolicznością nie może być polecenie pracodawcy.

Natomiast zgodnie z art. 17 ust. 1b aktywnością niezgodną z celem zwolnienia od pracy będą wszelkie działania utrudniające lub wydłużające proces leczenia lub rekonwalescencję, z wyłączeniem zwykłych czynności dnia codziennego lub czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.

Ponadto na podstawie znowelizowanych przepisów, ZUS uzyska uprawnienie do przeprowadzania kontroli ubezpieczonych oraz osób po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego, a także osób korzystających ze zwolnienia na opiekę.

Opisane powyżej zmiany pozwolą na uszczelnienie systemu zwolnień lekarskich i rozszerzenie kontroli prawidłowości ich wykorzystania. Ponadto powinna również doprowadzić do zwiększenia świadomości ubezpieczonych i płatników co do ciążących na nich obowiązków. 

Wejście w życie ustawy jest planowane na 1 stycznia 2026 roku, a niektóre przepisy 12 miesięcy od och ogłoszenia.