Renta socjalna przysługuje osobie pełnoletniej całkowicie niezdolnej do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu. Taka osoba może być także tymczasowo aresztowana. Sąd może orzec wobec niej środek zapobiegawczy, który został uregulowany szczegółowo w kodeksie postępowania karnego.

Zgodnie z treścią art. 4 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej takie świadczenie przysługuje osobie pełnoletniej całkowicie niezdolnej do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, które powstało:

1. przed ukończeniem 18. roku życia;
2. w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej – przed ukończeniem 25. roku życia;
3. w trakcie kształcenia w szkole doktorskiej, studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej.

Renta może mieć charakter stały, jeżeli całkowita niezdolność do pracy jest trwała, albo okresowy, jeżeli całkowita niezdolność do pracy jest okresowa (art. 4 ust. 2 ustawy o rencie socjalnej). Renta socjalna okresowa przysługuje przez okres wskazany w decyzji jednostki organizacyjnej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Ustawodawca określił szereg wyłączeń, kiedy nie można skorzystać z omawianego świadczenia. Na podstawie art. 7, 8 i 9 przywołanej ustawy renta socjalna nie przysługuje osobie, która:

• ma ustalone prawo do emerytury, uposażenia w stanie spoczynku, renty z tytułu niezdolności do pracy, renty inwalidzkiej lub pobierającej świadczenie o charakterze rentowym z instytucji zagranicznych, renty strukturalnej, a także osobie uprawnionej do zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego lub nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego,
• jest właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) nieruchomości rolnej w rozumieniu Kodeksu cywilnego o powierzchni użytków rolnych przekraczającej 5 ha przeliczeniowych; osobie będącej współwłaścicielem nieruchomości rolnej nie przysługuje renta socjalna, jeśli udział tej osoby przekracza 5 ha przeliczeniowych,
• jest tymczasowo aresztowana albo odbywa karę pozbawienia wolności, chyba że odbywa karę pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego,
• ma ustalone prawo do renty rodzinnej (części renty) przez jednostkę organizacyjną ZUS lub przez inny niż ta jednostka organ emerytalno-rentowy (np. KRUS), a wysokość tego świadczenia przekracza 200% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy; w razie zbiegu uprawnień do renty socjalnej z uprawnieniem do renty rodzinnej kwota renty socjalnej ulega takiemu obniżeniu, aby łączna kwota obu świadczeń nie przekraczała 200% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy; kwota obniżonej renty socjalnej nie może być niższa niż 10% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.

W przypadku osób tymczasowo aresztowanych renta nie przysługuje za okres tymczasowego aresztowania (art. 8 ust. 1 ustawy o rencie socjalnej). Jednak ustawa dopuszcza wyjątkowo możliwość pobierania renty w okresie tymczasowego aresztowania. Zgodnie z treścią art. 8 ust. 3 ustawy o rencie socjalnej osobie tymczasowo aresztowanej, która powiadomi właściwy organ wypłacający rentę socjalną o tymczasowym aresztowaniu, a przy tym spełnia następujące warunki:

• samotnie gospodaruje,
• nie posiada innego przychodu,
• nie ma prawa do renty rodzinnej,
• jest właścicielem lokalu mieszkalnego (domu jednorodzinnego), przysługuje jej spółdzielcze prawo do lokalu lub jest najemcą lokalu mieszkalnego wchodzącego w skład mieszkaniowego zasobu gminy, innych jednostek samorządu terytorialnego albo stanowiącego własność Skarbu Państwa lub państwowych osób prawnych,

może być wypłacane 50% kwoty renty socjalnej, jeżeli zobowiąże się pisemnie, że z kwoty tej będzie dokonywała opłat z tytułu czynszu lub innych należności za lokal mieszkalny (dom jednorodzinny), a w lokalu (domu jednorodzinnym) nie przebywają inne osoby.