W Konstytucji RP zawarta została zasada dwuinstancyjności postępowania. Zgodnie z jej art. 78 każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Nie ma ona jednak charakteru nieograniczonego, ponieważ wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżania określa ustawa. Co do zasady od decyzji wydanych w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych przysługuje stronom odwołanie. Jednak w przypadku niektórych decyzji takie prawo nie przysługuje.

Prawo do zaskarżania decyzji wydanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych wynika z art. 83 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Na tej podstawie od decyzji Zakładu przysługuje odwołanie do właściwego sądu w terminie i według zasad określonych w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego. Zasada ta nie ma jednak zastosowania do wszystkich decyzji wydawanych przez ZUS. Stanowi o tym art. 83 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, w którym zostały wymienione rodzaje decyzji, od których odwołanie nie przysługuje. Są to:

• decyzja przyznająca świadczenie w drodze wyjątku,
• decyzja odmawiająca przyznania świadczenia w drodze wyjątku,
• decyzja w sprawach o umorzenie należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne,
• decyzja w sprawie wykreślenia zastawu skarbowego.

W powyżej wymienionych sprawach stronie przysługuje prawo do wniesienia wniosku do Prezesa Zakładu o ponowne rozpatrzenie sprawy. Do wniosku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące odwołań od decyzji, określone w Kodeksie postępowania administracyjnego (art. 127-140). Postępowanie prowadzone jest w trybie administracyjnym. Termin na złożenie wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy to 14 dni od dni doręczenia decyzji. Od ostatecznej decyzji Prezesa ZUS stronie przysługuje prawo do wniesienia skargi do wojewódzkiego sądu administracyjnego w terminie 30 dni od dnia jej doręczenia. Od wydanego przez sąd wyroku lub postanowienia kończącego sprawę przysługuje skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego, którą należy wnieść w terminie 30 dni od doręczenia rozstrzygnięcia.

Należy jednak pamiętać, że adresat decyzji Prezesa ZUS może zrezygnować z wniesienia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy i po doręczeniu decyzji Prezesa ZUS wnieść skargę administracyjną do wojewódzkiego sądu administracyjnego. Takie szczególne uprawnienie przyznaje art. 52 § 3 ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, który pozostawia stronie wybór polegający na możliwości wniesienia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy od decyzji Prezesa ZUS lub zaskarżenia tej decyzji do sądu administracyjnego z pominięcie konieczności składania odwołania od decyzji Prezesa ZUS.